ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1911
Μεταξύ του μέχρι σήμερον σωζόμενου και επί αρχαίας ακροπόλεως ιδρυμένου μεσαιωνικού φρουρίου της Κυπαρισσίας και της αντιστοίχου παραλίας του Κυπαρισσιακού κόλπου εκτείνονται έν μέσω αραιού ελαιώνος αγροί σιτοφόροι το πλείστον, πυκνοί καλαμώνες και πλούσιοι λαχανόκηποι, μεστοί προσοδοφόρων φυτειών.
Κατά το μέσον της εκτάσεως ταύτης διέρχεται ή μόλις προ δεκαετίας περατωθείσα γραμμή του σιδηροδρόμου Κυπαρισσίας, περί τον σταθμόν του οποίου κατά τά τελευταία έτη έχει αναπτυχθή πλούσιος συνοικισμός, έν ω ή κυρίως πόλις της Κυπαρισσίας κείται εις ημισείας ώρας απόστασιν επί της ράχεως του όρους "Ψυχρού", της οποίας μόνον μία προέκτασις καταλαμβάνει τους δυτικούς πρόποδας του αρχαίου φρουρίου.
Ούτω ή μεταξύ φρουρίου και θαλάσσης έκτασις αφίεται ελευθέρα οικοδομών και μόνον αραιοί οικίσκοι κατά μεγάλα διαστήματα διακρίνονται προς φύλαξιν τών προρηθέντων λαχανοκήπων και τινά λευκά ερημικά εκκλησίδια διακόπτουσι τήν μονοτονίαν του τάς εκτάσεις τών φυτειών ορώντος οφθαλμού.
Εν τισι τών λαχανοκήπων αύτων μεταξύ σιδηροδρομικής γραμμής και θαλάσσης τυχαίως απεκαλύφθη μονόλιθος κίων μετά διαξυσμάτων, μήκους σχεδον δύο μέτρων, και εις απόστασιν πεντήκοντα βημάτων άπ' αύτου τεμάχιον μέγα ώραίου μαρμάρου κατειργασμένον καί ανήκον εις θριγκον μεγάλου οικοδομήματος.
Μεταξύ του μέχρι σήμερον σωζόμενου και επί αρχαίας ακροπόλεως ιδρυμένου μεσαιωνικού φρουρίου της Κυπαρισσίας και της αντιστοίχου παραλίας του Κυπαρισσιακού κόλπου εκτείνονται έν μέσω αραιού ελαιώνος αγροί σιτοφόροι το πλείστον, πυκνοί καλαμώνες και πλούσιοι λαχανόκηποι, μεστοί προσοδοφόρων φυτειών.
Κατά το μέσον της εκτάσεως ταύτης διέρχεται ή μόλις προ δεκαετίας περατωθείσα γραμμή του σιδηροδρόμου Κυπαρισσίας, περί τον σταθμόν του οποίου κατά τά τελευταία έτη έχει αναπτυχθή πλούσιος συνοικισμός, έν ω ή κυρίως πόλις της Κυπαρισσίας κείται εις ημισείας ώρας απόστασιν επί της ράχεως του όρους "Ψυχρού", της οποίας μόνον μία προέκτασις καταλαμβάνει τους δυτικούς πρόποδας του αρχαίου φρουρίου.
Ούτω ή μεταξύ φρουρίου και θαλάσσης έκτασις αφίεται ελευθέρα οικοδομών και μόνον αραιοί οικίσκοι κατά μεγάλα διαστήματα διακρίνονται προς φύλαξιν τών προρηθέντων λαχανοκήπων και τινά λευκά ερημικά εκκλησίδια διακόπτουσι τήν μονοτονίαν του τάς εκτάσεις τών φυτειών ορώντος οφθαλμού.
Εν τισι τών λαχανοκήπων αύτων μεταξύ σιδηροδρομικής γραμμής και θαλάσσης τυχαίως απεκαλύφθη μονόλιθος κίων μετά διαξυσμάτων, μήκους σχεδον δύο μέτρων, και εις απόστασιν πεντήκοντα βημάτων άπ' αύτου τεμάχιον μέγα ώραίου μαρμάρου κατειργασμένον καί ανήκον εις θριγκον μεγάλου οικοδομήματος.
Ή εύρεσις αυτών εγένετο αφορμή νά μεταβώ εκείσε και νά ερευνήσω αρχαιολογικώς τον χώρον εκείνον. Μετά πρόχειρον ανασκαφήν ανεκάλυψα παρά τον πρώτον κίονα και άλλους πέντε, της αυτής τέχνης και του αυτού μεγέθους , κατακειμένους έπ' αλλήλων και συνάμα παρετήρησα ότι το χώμα το καλύπτον τούς λαχανοκήπους εκείνους ήτο μεστόν τεμαχίων κεράμων.
Εκείθεν δε της σιδηροδρομικής γραμμής εντός καλαμώνος παρετήρησα σπονδύλους και τεμάχια δωρικών κιόνων παχυτέρων τών προειρημένων, ανηκόντων πιθανώτατα εις ναόν, του οποίου τον στυλοβάτην ώς και άλλα μέρη αύτου οί αρχαιότεροι κάτοικοι τής Κυπαρισσίας, καθ άς πληροφορίας μοι έδοσαν, ενθυμούνται καλώς είς το μέρος εκείνο, το όποιον σήμερον καλύπτει πυκνός καλαμών.
Πλην δε όμως αυτών όλη εκείνη ή περιοχή από φρουρίου μέχρι θαλάσσης παρείχεν αρχαιολογικώς ενδιαφέρον,διότι, έκτος τών μεγάλων τειχών, τά όποια εξέχωσε κατά τά τελευταία έτη χείμαρρος τις αναπτυχθείς ύπο τών έκ του όρους καταφερομένων υδάτων, και εις πολλά μέρη τών αγρών και λαχανοκήπων βλέπει τις τεμάχια κιόνων πλείστα, ιδία πέριξ τών εξοχικών εκκλησιδίων, πολλών
τών όποιων αί αγίαι τράπεζαι στηρίζονται επί σπονδύλων αρχαίων κιόνων.
Αί παρατηρήσεις αύται με ηνάγκασαν νά ζητήσω άδειαν δοκιμαστικών ανασκαφών έν Κυπαρισσία, ήτις εδόθη εις εμέ.
Δυστυχώς δ' όμως εις τά μέρη εκείνα, όπου ευρέθησαν οί περί ών ό λόγος κίονες και εις τον καλαμώνα, όπου αί αναμνήσεις τών κατοίκων άφ' ένός και ή υπαρξις σπονδύλων άφ' ετέρου παρείχον ελπίδας ευρέσεως σπουδαίων ευρημάτων ή τουλάχιστον ακριβούς καθορισμού των ύπο του Παυσανίου έν Κυπαρισσία αναφερομένων ιερών, δεν επετράπη ημίν να επιχειρήσωμεν ανασκαφήν, επειδή δεν εδόθη ή αποζημίωσις, ήτις θά απητείτο, των έκ της ανασκαφής καταστραφησομένων φυτειών.
Ένεκα τούτου περιωρίσθημεν να ερευνήσωμεν τον λοιπόν χώρον, σκάπτοντες όπου επετρέπετο ημίν άνευ αποζημιώσεως
Ό χώρος αυτός καταλαμβάνει εκατοντάδας στρεμμάτων και ονομάζεται το ήμισυ μεν αυτού σήμερον ετι «Μούσγα», το δε λοιπόν "Φόρος". Έπί τών αγροκηπίων της περιοχής, ήτις καλείται Μούσγα, απεκάλυψα τείχη ισοδομικά έκ πώρων, έκ τριών δόμων αποτελούμενα, ύφ' ους είναι ο στερεοβάτης αυτών έξ αργών λίθων συγκείμενος.
Οί δόμοι τών τειχών έχουσι πάχος 0,47-0,50 του μέτρου. Τά τείχη ταυτα παρηκολούθησα αποκαλύπτων έφ' οσον κατελάμβανον τον χώρον τών ορίων τών διαφόρων λαχανοκήπων, εις τους οποίους είσδύουσι ταυτα κατά διαφόρους διευθύνσεις.
Η αποκάλυψις αυτών έν συνεχεία ήτο αδύνατος ένεκα τών απαιτουμένων αποζημιώσεων. Φαίνεται δε όμως ό'τι πρόκειται περί τειχών μεγάλων, περικλειόντων ολόκληρον τήν εκτασιν της Μούσγας και του Φόρου και εξικνουμένων ίσως μέχρι της αρχαίας ακροπόλεως, εφ' ης υπάρχει το φούριον.
Δυστυχώς δ' όμως εις τά μέρη εκείνα, όπου ευρέθησαν οί περί ών ό λόγος κίονες και εις τον καλαμώνα, όπου αί αναμνήσεις τών κατοίκων άφ' ένός και ή υπαρξις σπονδύλων άφ' ετέρου παρείχον ελπίδας ευρέσεως σπουδαίων ευρημάτων ή τουλάχιστον ακριβούς καθορισμού των ύπο του Παυσανίου έν Κυπαρισσία αναφερομένων ιερών, δεν επετράπη ημίν να επιχειρήσωμεν ανασκαφήν, επειδή δεν εδόθη ή αποζημίωσις, ήτις θά απητείτο, των έκ της ανασκαφής καταστραφησομένων φυτειών.
Ένεκα τούτου περιωρίσθημεν να ερευνήσωμεν τον λοιπόν χώρον, σκάπτοντες όπου επετρέπετο ημίν άνευ αποζημιώσεως
Ό χώρος αυτός καταλαμβάνει εκατοντάδας στρεμμάτων και ονομάζεται το ήμισυ μεν αυτού σήμερον ετι «Μούσγα», το δε λοιπόν "Φόρος". Έπί τών αγροκηπίων της περιοχής, ήτις καλείται Μούσγα, απεκάλυψα τείχη ισοδομικά έκ πώρων, έκ τριών δόμων αποτελούμενα, ύφ' ους είναι ο στερεοβάτης αυτών έξ αργών λίθων συγκείμενος.
Οί δόμοι τών τειχών έχουσι πάχος 0,47-0,50 του μέτρου. Τά τείχη ταυτα παρηκολούθησα αποκαλύπτων έφ' οσον κατελάμβανον τον χώρον τών ορίων τών διαφόρων λαχανοκήπων, εις τους οποίους είσδύουσι ταυτα κατά διαφόρους διευθύνσεις.
Η αποκάλυψις αυτών έν συνεχεία ήτο αδύνατος ένεκα τών απαιτουμένων αποζημιώσεων. Φαίνεται δε όμως ό'τι πρόκειται περί τειχών μεγάλων, περικλειόντων ολόκληρον τήν εκτασιν της Μούσγας και του Φόρου και εξικνουμένων ίσως μέχρι της αρχαίας ακροπόλεως, εφ' ης υπάρχει το φούριον.
Έξ ίσου δε όμως πιθανόν είναι νά ανήκωσι τά τείχη ταύτα εις μέγαν περίβολον τεμένους, εντός του οποίου ήσαν ιερά και άλλα οικοδομήματα, ών λείψανα είναι οί ευρεθέντες κίονες και τά άλλα αρχιτεκτονικά μέρη των οικοδομημάτων, άιτινα έν αφθονία κατάκεινται επί τού ύπό των τειχών περικλειομένου χώρου. Ή διατήρησις των τειχών τούτων μέχρι του νυν συνετέλεσεν ώστε νά σχηματισθώσιν υψώματα, των χωμάτων κρατηθέντων ύπο τών τειχών, ούτως ώστε οί αγροί νά φαίνωνται κλιμακωτοί καθ' ολην την έκτασιν του αρχαιολογικού χώρου.
Καθ' ομοιον τρόπον απεκάλυψα κατά τήν βορείαν πλευράν του χώρου, ώστις ονομάζετο "φόρος"
την βάση μιας πλευράς μεγίστου οικοδομήματος εις εκτάσιν τεσσαράκοντα περίπου μέτρων, μή δυνηθείς να προχωρήσω, διότι ο τοίχος αυτής εισέδυεν εις αγρούς σιτοφόρους, έν οις δεν μοί επετρέπετο νά εξακολουθήσω τήν ανασκαφήν. Η βάσις αυτή αποτελείται εκ μεγάλων κατειργασμέ-
νων πώρινων λίθων.
Έπί του αποκαλυφθέντος μέρους του ανωτέρου τοίχου απεκαλύψαμεν και άλλους πωρίνους τοίχους καθέτους έπί του πρώτου και απέχοντας άπ' αλλήλων κανονικώτατα κατά 2,5 μέτρα.
Καθ' ομοιον τρόπον απεκάλυψα κατά τήν βορείαν πλευράν του χώρου, ώστις ονομάζετο "φόρος"
την βάση μιας πλευράς μεγίστου οικοδομήματος εις εκτάσιν τεσσαράκοντα περίπου μέτρων, μή δυνηθείς να προχωρήσω, διότι ο τοίχος αυτής εισέδυεν εις αγρούς σιτοφόρους, έν οις δεν μοί επετρέπετο νά εξακολουθήσω τήν ανασκαφήν. Η βάσις αυτή αποτελείται εκ μεγάλων κατειργασμέ-
νων πώρινων λίθων.
Έπί του αποκαλυφθέντος μέρους του ανωτέρου τοίχου απεκαλύψαμεν και άλλους πωρίνους τοίχους καθέτους έπί του πρώτου και απέχοντας άπ' αλλήλων κανονικώτατα κατά 2,5 μέτρα.
Οί κάθετοι ούτοι τοίχοι πιθανώτατα διήρουν τον υπό του μεγάλου τοίχου περικλειόμενον χώρον είς πολλά διαμερίσματα.
Παρά τήν εξωτερικήν δε επιφάνειαν του μεγάλου τοίχου και κατά μήκος αυτού απεκάλυψα πτωχότατους τάφους, ών ή μία πλευρά ήτο αυτή ή έπιφάνεια του τοίχου, έπί της οποίας εστηρίζοντο μεγάλαι κέραμοι, κυρταί, καλύπτουσαι το σώμα του νεκρού.
Ανεύρον τοιούτους τάφους έν όλω εννέα, έπί εκάστου τών οποίων έν νόμισμα και συντρίμματα αγγείων πήλινων και υάλινων και λύχνων. Καθ' ολην τήν περιγραφείσαν εκτασιν παρετήρησα πολλαχού σποραδικώς κατακείμενα επί της επιφανείας της γης ή ύπ' αύτής αβαθώς μόνον καλυπτόμενα τεμάχια κιόνων λεπτών μετά ή άνευ ραβδώσεων , όμοια κατά την τέχνην και το πάχος και τήν φύσιν του λίθου προς τά τών πέντε κιόνων, περί ών ωμιλήσαμεν έν αρχή.
Ή πληθύς τών κατεσπαρμένων αυτών κιόνων, ενιαχού δε και εις νεωτέρους τοίχους εντετειχισμένων, μή ανηκόντων προφανώς εις κατά χώραν κείμενον οικοδόμημα , μοί ενέβαλε τήν ιδέαν ό'τι ούτοι εχουσι μετακομισθή έκ καταστραφέντος μεγάλου και εγγύς που κειμένου οικοδομήματος.
Εις τοιούτον οικοδόμημα πιθανόν νά ανήκη ό μέγας τοίχος, όν απεκάλυψα, ό εις πολλά διαμερίσματα υπό καθέτων τοίχων διαιρούμενος, προ τών οποίων πιθανόν νά υπήρχε στοά, έξ ής δυνάμεθα νά εξηγήσωμεν τήν ύπαρξιν της πληθύος τών εγκατεσπαρμένων καθ' ό'λην τήν έκτασιν τών αγρών τεμαχίων κιόνων.
Επειδή δέ και ό χώρος, εν ώ απεκαλύφθη ό τοίχος, ονομάζεται «φόρος » πιθανώτατον είναι ό'τι ούτος ανήκει εις μεγάλην 'Ρωμαϊκήν αγοράν, ήτις διέσωσε τήν ονομασίαν εις τους μεταγενεστέρους (FORUM ROMANUM).
Έν γένει κατά τάς έν Κυπαρισσία ερεύνας άνευρον 122 νομίσματα, κατατεθέντα έν τώ Νομισματικώ Μουσείω, ών τά καλώς διατηρούμενα και σπουδαιότερα είνε τά εξής.
— Μία χρυσή δανάκη με τύπον περιστέρας, έν Φαλανναίων, έν Παγών (;), τέσσαρα Κορίνθου, έν Πατρών, πέντε Μεσσήνης, έν Πύλου (;), έν Απαμείας της έν Φρυγία πέντε Μεσσήνης, έν Πύλου (;), έν Απαμείας της έν Φρυγία.
Παρά τήν εξωτερικήν δε επιφάνειαν του μεγάλου τοίχου και κατά μήκος αυτού απεκάλυψα πτωχότατους τάφους, ών ή μία πλευρά ήτο αυτή ή έπιφάνεια του τοίχου, έπί της οποίας εστηρίζοντο μεγάλαι κέραμοι, κυρταί, καλύπτουσαι το σώμα του νεκρού.
Ανεύρον τοιούτους τάφους έν όλω εννέα, έπί εκάστου τών οποίων έν νόμισμα και συντρίμματα αγγείων πήλινων και υάλινων και λύχνων. Καθ' ολην τήν περιγραφείσαν εκτασιν παρετήρησα πολλαχού σποραδικώς κατακείμενα επί της επιφανείας της γης ή ύπ' αύτής αβαθώς μόνον καλυπτόμενα τεμάχια κιόνων λεπτών μετά ή άνευ ραβδώσεων , όμοια κατά την τέχνην και το πάχος και τήν φύσιν του λίθου προς τά τών πέντε κιόνων, περί ών ωμιλήσαμεν έν αρχή.
Ή πληθύς τών κατεσπαρμένων αυτών κιόνων, ενιαχού δε και εις νεωτέρους τοίχους εντετειχισμένων, μή ανηκόντων προφανώς εις κατά χώραν κείμενον οικοδόμημα , μοί ενέβαλε τήν ιδέαν ό'τι ούτοι εχουσι μετακομισθή έκ καταστραφέντος μεγάλου και εγγύς που κειμένου οικοδομήματος.
Εις τοιούτον οικοδόμημα πιθανόν νά ανήκη ό μέγας τοίχος, όν απεκάλυψα, ό εις πολλά διαμερίσματα υπό καθέτων τοίχων διαιρούμενος, προ τών οποίων πιθανόν νά υπήρχε στοά, έξ ής δυνάμεθα νά εξηγήσωμεν τήν ύπαρξιν της πληθύος τών εγκατεσπαρμένων καθ' ό'λην τήν έκτασιν τών αγρών τεμαχίων κιόνων.
Επειδή δέ και ό χώρος, εν ώ απεκαλύφθη ό τοίχος, ονομάζεται «φόρος » πιθανώτατον είναι ό'τι ούτος ανήκει εις μεγάλην 'Ρωμαϊκήν αγοράν, ήτις διέσωσε τήν ονομασίαν εις τους μεταγενεστέρους (FORUM ROMANUM).
Έν γένει κατά τάς έν Κυπαρισσία ερεύνας άνευρον 122 νομίσματα, κατατεθέντα έν τώ Νομισματικώ Μουσείω, ών τά καλώς διατηρούμενα και σπουδαιότερα είνε τά εξής.
— Μία χρυσή δανάκη με τύπον περιστέρας, έν Φαλανναίων, έν Παγών (;), τέσσαρα Κορίνθου, έν Πατρών, πέντε Μεσσήνης, έν Πύλου (;), έν Απαμείας της έν Φρυγία πέντε Μεσσήνης, έν Πύλου (;), έν Απαμείας της έν Φρυγία.
 |
| Ναός Αγίου Γεωργίου στην "Μούσγα" |
Ωσαύτως πέριξ τών ερημικών έκκλησιδίων εξέχωσα πληθύν Βυζαντιακών τάφων πτωχοτάτων καί πλινθόκτιστων. Πέριξ δέ του αγίου Γεωργίου της Μούσγας εύρον τοιούτους τάφους μόλις εις βάθος 0,40 του μέτρου, προχωρήσας δε όμως εις βάθος δύο μέτρων συνήντησα πωρίνους τοίχους, διακλαδώσεις πιθανώτατα των πωρίνων τειχών, περί ών ανωτέρω εγένετο λόγος.
Πλην δε απειρίας τεμαχίων αγγείων ευτελών και πηλίνων σταθμών ουδέν άλλο ανεύρομεν κατά την άνασκαφήν. Νομίζω δε όμως ότι αί τοποθεσίαι περί ών ωμίλησα ανωτέρω, πρέπει νά ερευνηθώσι δι' ανασκαφών, διδομένων τών απαιτουμένων αποζημιώσεων, διότι υπάρχει μεγίστη πιθανότης ευρέσεως σπουδαίων ευρημάτων και ίσως θα καταστή δυνατόν νά ορισθώσι τά υπό του Παυσανίου
μνημονευόμενα ιερά της Κυπαρισσίας Αθήνας και του Απόλλωνος.
Έν Πάτραις, τη 26 Δεκεμβρίου 1911.
Ό Έφορος τών Αρχαιοτήτων
Ν. ΚΥΠΑΡΙΣΣΗΣ
Έν Πάτραις, τη 26 Δεκεμβρίου 1911.
Ό Έφορος τών Αρχαιοτήτων
Ν. ΚΥΠΑΡΙΣΣΗΣ